จิตรกรรมภาคเหนือ วิกิพีเดีย

สมัยเชียงแสนหรือล้านนาไทย (พุทธศตวรรษที่ ๑๘ - ๒๔)

"เชียงแสน"

อาณาจักรเชียงแสน หรือปัจจุบันนิยมเรียกว่า อาณาจักรล้านนาไทย เพื่อให้มีความหมายกว้างขึ้นหมายถึง เมืองต่างๆ ทางภาคเหนือ หรือเขตจังหวัดต่างๆ ในปัจจุบัน เช่น เชียงราย เชียงใหม่ ลำปาง ลำพูน แพร่ และน่าน เป็นต้น อาณาจักรนี้มีความเจริญ มีอารยธรรม และวัฒนธรรมเป็นแบบหนึ่งโดยเฉพาะ

พงศาวดารเมืองหริภุญไชย กล่าวถึงความเจริญของบริเวณภาคเหนือ โดยเฉพาะที่เมืองหริภุญไชย ซึ่งคือ ลำพูนในปัจจุบันว่า เจริญมาแต่ราวต้นพุทธศตวรรษที่ ๑๔ พระนางจามเทวี พระราชธิดากษัตริย์ละโว้เสด็จไปครองเมืองหริภุญไชย เมืองนี้เจริญสืบต่อมา จนถึงสมัยที่พระเจ้าเม็งราย เสด็จจากเชียงแสนมาสร้างเมืองเชียงใหม่ ศูนย์กลางของภาคเหนือ จึงย้ายจากลำพูนมาอยู่ที่เชียงใหม่ ตั้งแต่ พ.ศ. ๑๘๓๙ เป็นต้นมา

อาณาจักรล้านนามีผ้าใช้กันแล้ว เช่นเดียวกับอาณาจักรอื่นๆ ในยุคเดียวกัน หรือที่เจริญในระยะเวลาร่วมสมัยกัน ในการทำบุญทางศาสนา มีการถวายจตุปัจจัยไทยธรรม ซึ่งมีผ้ารวมอยู่ด้วย เช่น ถวายจีวรห่มแก่พระ และผ้าอื่นๆ ให้เป็นทานแก่คนยากจน มีผ้าแพร ผ้าสักหลาด ผ้าสีจันทน์ขาว ผ้าสีจันทน์แดง ผ้าสีดอกจำปา และผ้าธรรมดา พวกชนชั้นสูงมีผ้ากัมพลใช้พันเอว ในทางศาสนาผ้าที่เป็นเครื่องใช้สำหรับพระสงฆ์ มีรัดประคด ผ้าผลัดอาบน้ำ อาสนะปูนั่ง ผ้าปูลาด และผ้ากรองน้ำ นอกเหนือไปจากไตรจีวร

เราได้ความรู้จากพงศาวดารนั้นอีกว่า ทหารแต่งกายด้วยผ้าสีเขียว ชาวเมืองที่เดือนร้อนได้รับแจกผ้านุ่งห่ม ผ้าเหล่านี้คงจะทอขึ้นใช้เองภายในเมือง จิตรกรรมฝาผนังที่วัดภูมินทร์ จังหวัดน่าน แสดงให้เห็นการแต่กายของชาวเหนือ โดยเฉพาะผ้านุ่งของผู้หญิง แสดงลวดลายของผ้าซิ่น ซึ่งเรียกว่า ลายน้ำไหล ยังมีใช้กันอยู่ทางภาคเหนือในปัจจุบัน นอกจากนี้จิตรกรรมที่วิหารลายคำ วัดพระสิงห์ และที่อุโบสถ วัดบวกครกหลวง จังหวัดเชียงใหม่ ที่วิหารพระเจ้าล้านทอง รอบศาลาการเปรียญ วัดพระธาตุลำปางหลวง จังหวัดลำปาง ล้วนแสดงให้เห็นถึงลักษณะลวดลายผ้าไหม และผ้าซิ่นที่ใช้สืบต่อกันเรื่อยมา

ตำนานเมืองเงินยางเชียงแสน ได้กล่าวไว้ ตอนหนึ่งว่า "เมื่อขุนเจื๊อง (เจียง) รับคำท้ารบของ พระยาแมนตาตอกครอบฟ้าตาหยืดแล้ว เห็นว่าตน จะแพ้แน่แล้ว ก็เปลื้องเสื้อและผ้าพันพระเศียรใส่ ผอบทองคำ ใช้อำมาตย์คนหนึ่งเอากลับมาให้นางอัครมเหสี" ในตำนานพระธาตุแช่แห้ง จังหวัด แพร่ ก็มีข้อความว่า "...เมื่อปี (พ.ศ.) ๒๓๖ พระโสณะและพระอุตตระ ได้นำเอาพระเกษามาบรรจุที่เขานี้ เจ้าผู้ครองนครแพร่ในเวลานั้นมี พระนามว่า เจ้าก้อม หรือสระอ้ายก้อม มีความเลื่อมใสมาก จึงเปลื้องเอาผ้าแพร (คนพื้นเมืองเรียก ผ้าแฮ) ซึ่งโพกศีรษะออกรองรับพระเกษา..."

ตำนานทั้งสองนี้แสดงว่า ในสมัยเชียงแสน หรือ ล้านนาไทย คนไทยรู้จักนำผ้ามาตัดเย็บเป็นเสื้อสวมใส่ และนำผ้าแพรมาพันโพกศีรษะ ซึ่งคงไว้ผมยาวและมุ่นมวยไว้

ความหลากหลาย:

ลักษณะเด่นของภาพจิตรกรรมฝาผนังล้านนาคือการบอกเล่าถึงเรื่องราวเรียบง่ายตามความเป็นจริง ผนวกกับกลิ่นอายความเป็นท้องถิ่นอันเข้มข้น ทั้งยังสะท้อนให้เห็นถึงการอยู่ร่วมกันของกลุ่มชาติพันธุ์อันหลากหลายในภาคเหนือของประเทศไทย เป็นส่วนผสมอันน่าตื่นตาตื่นใจของอิทธิพลจากพม่า ไทใหญ่ ลาว ไทลื้อ และสยาม ซึ่งการหลอมรวมอิทธิพลจากภายนอกเข้ากับประเพณีและความละเมียดละไมของท้องถิ่นนี้เองทำให้มรดกทางศิลปะเหล่านี้มีเสน่ห์เปี่ยมมนต์ขลังไม่เหมือนใคร

ในศตวรรษที่ 19 ชุมชนชาวไทใหญ่และไทลื้อขนาดใหญ่จากรัฐฉานซึ่งมีอาณาเขตติดต่อกับประเทศพม่าและตอนใต้ของประเทศจีน ได้อพยพมาตั้งรกรากในจังหวัดเชียงใหม่เพื่อเพิ่มจำนวนประชากรภายหลังสงครามอันยืดเยื้อยาวนานกับพม่า ในขณะเดียวกัน พ่อค้าชาวจีนยูนนานที่นับถือศาสนามุสลิมก็เริ่มเข้ามามีบทบาทโดยการนำสินค้า เช่น ชา ยาสมุนไพร และผักดอง เข้ามาทางบกจากประเทศจีนเพื่อขายในตลาด และเวลานั้นมีพ่อค้าชาวจีนเดินทางจากกรุงเทพฯเข้ามาลงหลักปักฐานเลียบแม่น้ำในเมืองทางเหนือเพื่อริเริ่มธุรกิจขนาดเล็ก รวมถึงชาวตะวันตกที่มาพร้อมกับความสนใจในธุรกิจสัมปทานไม้สักซึ่งทำกำไรได้มาก และจากนั้นเพียงไม่นานบรรดามิชชันนารีก็ได้นำศาสนาคริสต์เข้ามาเผยแผ่ในล้านนาภายหลังจากนั้นไม่นาน

นอกจากจะได้ชื่นชมความหลากหลายทางวัฒนธรรมในภาคเหนือแล้ว เรายังสามารถเรียนรู้ถึงวิถีความเป็นอยู่ของชาวล้านนาในอดีตผ่านภาพจิตรกรรมฝาผนังเหล่านี้ได้ เนื่องจากมีการบันทึกไว้แทบทุกรายละเอียด ตั้งแต่ธรรมเนียมปฏิบัติในการเกี้ยวพาราสีและการทำสงคราม ไปจนถึงการละเล่นของเด็ก นาฏศิลป์ และวัฒนธรรมทางดนตรี ต่างจากภาพจิตรกรรมตามประเพณีนิยมที่พบได้ตามวัดในกรุงเทพฯ ซึ่งจิตรกรปฏิบัติตามข้อกำหนดที่ได้รับความเห็นชอบจากราชสำนักอย่างเคร่งครัด จิตรกรรมฝาผนังของล้านนาจึงมีลักษณะการรังสรรค์งานแบบปัจเจก โดยภาพฝาผนังจากแต่ละวัดล้วนมีลักษณะเฉพาะตัวต่างกันไป รูปแบบเฉพาะตัวสามารถพบได้หลายแห่ง เช่น พื้นที่ห่างไกลในจังหวัดน่านซึ่งนำเสนอตัวอย่างภาพจิตรกรรมฝาผนังที่ดีที่สุดที่เคยมีการเขียนเอาไว้ที่วัดภูมินทร์และวัดหนองบัว ในขณะที่เอกลักษณ์ของจังหวัดลำปางคือภาพจิตรกรรมบนแผ่นไม้ซึ่งใช้ประดับแผงคอสองของวิหาร เป็นต้น นอกจากนี้ภาพเขียนเหล่านี้ยังช่วยส่องสะท้อนภูมิหลังทางชาติพันธุ์ของศิลปินอีกด้วยด้วย เป็นต้นว่า วัดบวกครกหลวงในตัวเมืองเชียงใหม่ และวัดป่าแดดในอำเภอแม่แจ่ม จังหวัดเชียงใหม่ มีรายละเอียดที่แสดงให้เห็นว่าศิลปินผู้สร้างงานสืบเชื้อสายมาจากชาวไทใหญ่โดยจะสังเกตได้จากเครื่องแต่งกายของผู้คนในภาพจิตรกรรม

นอกจากการวาดเรื่องเล่าขานโดยใช้สีสันสดใสบนผนังของวิหารแล้ว ศิลปินล้านนามักใช้วิธีในการรังสรรค์ภาพจิตรกรรมฝาผนังที่เรียกว่า “ลายคำ” เพื่อประดับตกแต่งภายในสิ่งก่อสร้าง โดยคำว่า ลายคำ มาจาก “ลวดลายทองคำ” ซึ่งใช้วิธีการฉลุแบบแล้วปิดทองคำเปลวบนพื้นผิวที่เคลือบสีแดงหรือดำ ส่วนใหญ่จะใช้วิธีนี้เพื่อตกแต่งส่วนประกอบทางสถาปัตยกรรมภายในวิหารที่ทำจากไม้ อาทิ เสา คาน และฝาผนัง รวมถึงใช้ในการประดับตกแต่งกำแพงด้านหลังองค์พระประธานซึ่งจะทอประกายงดงามเมื่อมีแสงแดดตกกระทบ ทำให้รู้สึกถึงความศักดิ์สิทธิ์และสวยงามของสถานที่มากยิ่งขึ้น