เนื่องจากวรรณคดีส่วนใหญ่เกิดขึ้นจากแรงบันดาลใจที่ผู้แต่งมีต่อสภาพและเหตุการณ์แวดล้อมในยุคสมัยของผู้แต่ง เช่น มีความชื่นชมในวีรกรรม ความสามารถหรือบุญบารมีของบุคคลสำคัญก็แต่งเรื่องประเภทสดุดี ถ้ามีความเลื่อมใสศรัทธาในศาสนาก็แต่งเรื่องธรรมะและชาดก ถึงแม้วรรณคดีที่เกิดจากความสะเทือนใจส่วนตัวของ ผู้แต่งเอง ผู้แต่งก็มักสร้างเนื้อหาและฉากของเรื่องขึ้นจากสิ่งที่ผู้แต่งประสบพบเห็นเป็นส่วนมาก นอกจากรูปแบบ คำประพันธ์ ประเภท และสาระสำคัญของเรื่องมักเป็นไปตามคตินิยมของสังคมในสมัยที่แต่ง เพราะฉะนั้นการอ่านวรรณคดีให้ได้คุณค่าที่แท้จริง จำเป็นต้องเรียน วรรณคดีในเชิงประวัติ หรือประวัติวรรณคดีประกอบด้วย การเรียนประวัติวรรณคดี พิจารณาถึงประเด็นสำคัญของวรรณคดีในด้านต่าง ๆ ดังนี้
�ԪԵ �Ѥ�Ԩ �������� �ӹҹ���Դ��ó��բͧ�ҵԵ�ҧ � �ҷ� �ӹҹ��ա �ӹҹ�ѹʡĵ �ӹҹ�չ �繵���Ңͧ��ɮա�á��Դ��ó�������»Ѩ�غѹ ��������˵ط�������Դ��ó��յ����ѡ�Ԫҡ��������������ҡ���������仹�� ����ǹ�������ԧ�ӹҹ��������������᷺������ ���
- �Դ�ҡ��ùѺ�����ê� �� ����ͧ����³� �����õ� ���Ե�ǹ���� ���Ե���ŧ���� �繵�
- �Դ�ҡ�������ͷҧ��ʹ� ��ʹ��繷���觷ҧ� ��ʹ�����ǹ˹�觢ͧ���Ե�������觺ѹ��������Դ��ó����� �� ����ͧ��ҪҵԤ���ǧ �����Ծ����ǧ �����⾸ԡ�� ������ �
- �Դ�ҡ������ ���������Դ�ͧ ������µ�������� �� �������ѡ �ø �ȡ ������˵�����Դ��ó����� �� ����ͧ�ѷ�оҸ� ����Ե ͵��ٻ ������ �
- �Դ�ҡ����������� ������¸����ҵ�
- �Դ�ҡ����š����¹�Ѳ����� ����������������ҧ�ѧ����ҧ � ������ǹ������Դ��ó��մ��� �� ������� ����ȡ�ҧ��� ������ �
�����Ӥѭ�ͧ������¹����ѵ���ó���
���ͧ�ҡ��ó�����ǹ�˭��Դ��鹨ҡ�ç�ѹ���㨷�������յ����Ҿ����˵ء�ó��Ǵ������ؤ���¢ͧ����� �� �դ�����蹪����á��� ��������ö���ͺح����բͧ�ؤ���Ӥѭ��������ͧ������ʴش� ����դ�������������ѷ�����ʹҡ�������ͧ�������ЪҴ� �֧�����ó��շ���Դ�ҡ�����������ǹ��Ǣͧ ������ͧ ����觡��ѡ���ҧ��������Щҡ�ͧ����ͧ��鹨ҡ��觷�����觻��ʺ���������ǹ�ҡ �͡�ҡ�ٻẺ �ӻ�оѹ�� ������ ��������Ӥѭ�ͧ����ͧ�ѡ��仵����Թ����ͧ�ѧ������·���� ���Щй�鹡����ҹ��ó��������س��ҷ�����ԧ ���繵�ͧ���¹ ��ó�����ԧ����ѵ� ���ͻ���ѵ���ó��ջ�Сͺ���� ������¹����ѵ���ó��� �Ԩ�óҶ֧������Ӥѭ�ͧ��ó���㹴�ҹ��ҧ � �ѧ���
- ����� ����֧��ǻ���ѵ���мŧҹ
- ����Ңͧ����ͧ ���� ����ͧ����繵���� �Ҩ������ͧ�����˵ء�ó����㹻���� ���ͷ�����Ѻ�Է�ԾŨҡ��ҧ�����
- �����������㹡���� ���� �ç�ѹ�������ͤ���������¢ͧ�����㹡������ó��չ�� �
- ���Ѳ�ҡ����Ф�������ѹ�������ͧ�����ҧ��ó�����������
- ��Ҿ�ѧ������·���� ������� �Ѳ����� ��Ҿ�ѧ�� ����˵ء�ó�ͧ��ҹ���ͧ��������ҷ����
- �Է�Ծŷ����ó����յ���ѧ���������·�����������µ����
�ѧ��� ����֡�һ���ѵ���ó��� ������Һ����Ңͧ��ó�����������ͧ����Դ������ҧ�� ���ç�ѹ�������� �������� ���繼���� �Է�ԾŢͧ�˵ء�ó��ҹ���ͧ����յ����ó��� ����Է�ԾŢͧ ��ó��շ���յ���ѧ����������ؤ����
วรรณคดีเป็นมรดกที่บรรพบุรุษสร้างไว้ และเป็นทีนิยมตกทอดเรื่อยมาจนถึงทุกวันนี้ ความนิยมดังกล่าวสังเกตได้จากความนิยมของผู้อ่าน ฟัง เล่า อ้างถึง หรือนำมาเล่นเป็นมหรสพสืบตอกันมา วรรณคดีมักจะแสดงสภาพชีวิตของคนในสมัยที่มีการประพันธ์วรรณคดีเรื่องนั้น ๆ ขณะเดียวกันก็มักจะแทรกแนวคิดและปรัชญาชีวิตของกวีไว้ ด้วยกลวิธีอันแยบยล จนก่อให้เกิดอารมณ์สะเทือนใจแก่ผู้อ่าน และชวนให้ผู้อ่านเกิดความรู้สึกร่วมไปกับกวีเสมอ จึงอาจกล่าวได้ว่า วรรณคดีมีคุณค่าทั้งในทางประวัติศาสตร์ สังคมและอารมณ์ ตลอดจนทรงคุณค่าในด้านคติสอนใจ และคุณค่าเชิงวรรณฺศิลป์ด้วย หรือจะกล่าวว่าวรรณคดีนับเป็นทรัพย์สินทางปัญญาตกทอดเป็นสมบัติทางวัฒนธรรมของชาติซึ่งบรรพบุรุษได้อุตส่าห์สร้างสรรค์ขึ้นด้วยอัจริยภาพก็ย่อมได้ ทั้งนี้เพราะว่าการอ่านวรรณคดีจะทำให้ผู้อ่านได้ทราบว่ามีเหตุการณ์อะไรบ้างที่ประทับใจ บรรพบุรุษ สังคมหรือสภาพชีวิตความเป็นอยู่ของคนในสมัยนั้น ๆ มีลักษณะเป็นอย่างไร และกวีมีกลวิธีการใช้ถ้อยคำโวหารอย่างไร จึงทำให้ผู้อ่านได้ร่วมรับรู้ถึงอารมณ์นั้น ๆ
นอกจากวรรณคดีจะมีคุณค่าด้านมรดกด้านปัญญาของคนในชาติแล้ว ยังมีคุณค่าเป็นเครื่องเชิดชูความเป็นอารยะของชาติ ช่วยสะท้อนถึงบุคลิกลักษณะประจำชาติ และช่วยทำให้คนในชาติมีความรู้เรื่องราวในอดีต อันเป็นแนวทางให้พิจารณาและวิเคราะห์ได้ว่าบรรพบุรุษของชาติไทยได้ดำรงชีวิตอย่างไร จึงสามารถรักษาบ้านเมืองไว้ให้อนุชนรุ่นหลังได้จนเท่าทุกวันนี้
คุณค่่าสำคัญของวรรณคดีอีกประการหนึ่งก็คือ คุณค่าด้านอารมณ์และคุณค่าด้านความงาม ความไพเราะ เพราะการอ่านวรรณคดีจะทำให้ผู้อ่านได้รับความเพลิดเพลินกับเน้ือหาและได้รสด้านอักษรศิลป์พร้อม ๆ กัน ทั้งยังเป็นการส่งเสริมจิตใจผู้อ่านให้มีสุนทรียะและเข้าใจหลักความจริงในโลกและมนุษย์ยิ่งขึ้น เพราะวรรณคดีเป็นเรื่องราวของมนุษย์ทั้งดีและชั่ว ความสำเร็จและล้มเหลว ความซื่อสัตย์และความหลอกลวง การอ่านวรรณคดีจึงก่อให้เกิดความรัก ความหวงแหนในวรรณคดีที่ตนได้รับมอบจากบรรพบุรุษ และยังจะก่อให้เกิดความต้องการที่จะรักษาและจรรโลงวัฒนธรรมด้านวรรณศิลป์ของตนต่อไปด้วย
วรรณคดีจึงเปรียบได้กับกระจกเงาที่ส่องสะท้อนบางแง่มุมของสภาพสังคมและวัฒนธรรม ผู้อ่านจึงควรศึกษาเพื่อจะได้เรียนรู้เรื่องราว ความเป็นมา ความคิด และค่านิยมของคนในสังคมในแต่ละสมัย และเข้าใจคุณค่าของศิลปวัฒนธรรมของไทย ซึ่งเป็นเครื่องแสดงให้เห็นถึงความเป็นชาติ การกำหนดให้ศึกษาแนวทางการวิจักษ์วรรณคดี เนื่องด้วยต้องการให้ฝึกคิดพิจารณา รู้จักสังเกต และเพิ่มพูนประสบการณ์ด้วยการอ่านวรรณคดี แล้วนำไปคัดกรองเพื่อขัดเกลาอารมณ์ให้ประณีต ไม่นิยมความหยาบคายหรือความรุนแรง และรู้จักพิจารณาลักษณะนิสัยของคนผ่านตัวละครที่ปรากฏในตัวบทวรรณคดี อันจะทำให้เข้าใจถึงชีวิตและความเป็นไปในโลกรวมทั้งเล็งเห็นคุณค่าของเพื่อนมนุษย์ได้มากยิ่งขึ้น
ดังนั้น การวิจักษ์วรรณคดีจึงช่วยเสริมสร้างลักษณะนิสัยอันดีให้แก่ผู้วิจักษ์ คือ ทำให้ผู้วิจักษ์เป็นผู้มีเหตุผล มีความยุติธรรม และมีวิจารณญาณอันเป็นคุณสมบัติที่สงผลสะท้อนไปถึงประโยชน์ส่วนอื่นในการดำเนินชีวิต ดังนัั้น ผู้อ่านที่หวังจะได้รับประโยชน์จากการอ่านวรรณคดี จึงควรอ่านอย่างพินิจพิเคราะห์ คือ อ่านอยางละเอียด แล้วคิดหาเหตุผลแยกแยะส่วนประกอบของวรรณคดีโโดยไม่ยึดถือความรู้สึกหรือประสบการณ์ส่วนตนเป็นหลักในการตัดสินวรรณคดีด้วยความตระหนักในหลักความจริงว่า แต่ละคนย่อมมีความรู้สึกและประสบการณ์ต่างกัน ดังนั้น การประเมินค่าวรรณคดีที่ถูกต้องจะต้องใช้เหตุผลเสมอ พร้อมกันนี้ในขณะที่กำลังติดตามอ่านเร่ื่องตั้งแต่ต้นจนจบ ผู้วิจ้กษ์ก็ควรจะตั้งคำถามอยู่ในใจด้วยว่า อ่านแล้วได้รับสาระอะไรจากวรรณคดี เช่น บันเทิง ความรู้ ความคิด คติชีวิต ความจรรโลงใจ ในบางครั้ังผู้วิจักษ์วรรณคดีอาจมีความจำเป็นต้องหาความรู้ประกอบ เพื่อให้เข้าใจเรื่องได้ชัดเจนและรวดเร็วขึ้น การอ่านอย่างละเอียดด้วยวิธีการดังกล่าวนี้จะเป็นแนวทางนำผู้อ่านไปสู่ความคิดรวบยอดเกี่ยวกับวรรณคดีเร่ืองนั้นๆ ได้ และสามารถประเมินคุณค่าของวรรณคดีได้อย่างถูกต้องและมีเหตุผล
(ภาสกร เกิดอ่อนและคณะ. หนังสือเรียนรายวิชาพื้นฐาน ภาษาไทยวรรณคดีและวรรณกรรม ม.๔. กรุงเทพฯ: อักษรเจริญทัศน์,พิมพ์ครั้งที่ ๓.)